viernes, 13 de diciembre de 2019

Poemas de Ardeiro....





                                                                                           (Foto López Tuñas)

O dibuxo da mañán
era de néboa
e albada.....

A longa estrada
perdida e vagando
aberta na distancia...
había coma un agoiro de frío e camiñar
sobor do duro frío da xiada.

Unha espiral de fume enluado
voaba maina
dende o lume primeiro do amencer
daquela casa...

Quedaban a fiarse
ós últimos tecidos neboeiros
da iauga,
por entre o recuncho dos arrós
de tantos niños
e tantas agardas...

Baixo o ar
ao lonxe o río era remanso
envolveito na brétema da calma.

O hórreo entre o silenzo,
unha estadea
no retrato en branco e negro da paisaxe....

Coma tantas mañáns,
todas igoales,
nada pasaba...

Pero aquela,
unha desas mañáns,

                       -inespricábel...?
deixoume no cerne da ialma,
no percorrer paseniño do tempo,
un morno soño tallado na lembranza.


JOSÉ MANUEL LÓPEZ “Ardeiro”
Sombras e outras presencias



jueves, 24 de octubre de 2019

A MEMORIA DA OLIVEIRA




Á noitiña, logo de aparcar o coche, entrei camiñando de vagar pola Porta da Pena cara o casco vello de Compostela. Pasando a Praza de Cervantes cara a de San Miguel dos Agros topeime cunha oliveira prantada no medio da rúa estreita. Sorprendeume ver esta árbore na cidade monumental pero de contado reparei no nome.

A Rúa de Xerusalén, unha das menos transitadas polos turistas, é a antiga Xudería de Santiago, a residencia desta pequena comunidade relixiosa moito menor, dende logo, que a doutras cidades galegas como Ribadavia, A Coruña ou Ourense. Situada perto do Mosteiro de San Martín Pinario, que foi un dos centros de poder relixioso da Cidade, e da Praza da Azabachería.

Durante a Idade Media os barrios xudeos, tanto nos territorios cristiáns como en Al Ándalus, vivían segregados do resto da poboación e nalgúns lugares separados por murallas e portas que se pechabn pola noite. No ano 1492, os Reis Católicos decretaron a súa expulsión de España.

Hoxe o silenzo e a tranquilidade impoñen o seu poder no ambiente desta pequena rúa de Compostela presidida pola vella oliveira en memoria dos seus antiguos moradores, polo que non puden vencer a tentación de sacar o móvil e tirarlle esta fotografía.




viernes, 18 de octubre de 2019

A CORUÑA EN PARÍS




                                     ( Foto López Tuñas)

O Arco de Trunfo da Estrela é un dos monumentos máis importantes de París, raro é o turista que visita a capital que non se fotografie diante ou suba ao mesmo para presenciar a fermosa vista dos Campos Elíseos. A maioría non repara nas inscricións que nel se recollen das principais batallas de Napoleón ou dos seus xenerais.Construído por Bonaparte o ano 1806 despois da Batalla de Austerlitz, nese monumento teñen lugar as máis importantes conmemoracións militares como as da finalización da Primeira e Segunda Guerra Mundial.

Quizais os coruñeses Victor Lantes e Angel Rodríguez Leira (de Cariño), cando no alto dos seus blindados encabezaron o desfile da Liberación de París cos seus compañeiros de La Nueve,entre as aclamacións dos parisinos, non repararon como dende o Arco o nome da cidade (La Corogne), xunto coas outras como Vigo (Vique) ou Burgos, brilaba de orgullo pola compañía de españoles que liberou a cidade da ocupación alemana.

A Batalla da Coruña, coñecida tamén como de Elviña, onde se enfrontaron máis de 30.000 soldados franceses e ingleses dun e doutro bando, foi un dos episodios bélicos da Guerra de Independencia contra as tropas francesas invasoras da coalición formada por España, Portugal e o Reino Unido. Tivo lugar o 16 de xaneiro de 1809.

                                            (1)
Varios son os monumentos que na cidade lembran a célebre batalla, como o de  Elviña,  a tumba do xeral inglés Sir Jhon Moore no Xardín de San Carlos ou o do militar  Diego del Barco no Parque da Maestranza.

                  (Foto: López Tuñas)


Diego del Barco naceu na Coruña no ano 1779 e participouen numerosas batallas da Guerra da Independencia acadando o grado de Brigadier de Artillería, morreu en Santoña (Cantabria) o 26 de febreiro de 1814 polas feridas causadas por unha granada, en Laredo repousan os seus restos.

Como en todas as guerras os cidadáns son sempre as víctimas reales destes conflictos, pero non todo foron calamidades.O 19 de marzo de 1812, entre os estoupidos dos canóns proclamouse na cidade de Cádiz a Constitución coñecida como "A Pepa" pola data da aprobación, na que se recollía entre outras medidas o recoñecemento da Soberanía na Nación e non no Rei, a separación de poderes e outras libertades, aínda que ao regreso de Fernando VII en 1814 aboliuna implantando de novo os señoríos feudales, o Tribunal da Inquisición e a persecución dos liberales defensores da mesma.

De novo foi implantada e abolida, como os pasos adiante e atrás que se dan na historia dos dereitos cidadáns de todos os paises.




  (1) -La Marcha de la Muerte. La retirada a La Coruña de Sir Jhon Moore,1808-1809 . Cristopher Summerville-Inédita Editorial.

       - RELATO DE LA CAMPAÑA DEL EJÉRCITO BRITÁNICO EN ESPAÑA al mando de Su Excelencia Sir Jhon Moore-1809 . James Carrick Moore-Diputación Provincial de A Coruña.




lunes, 15 de julio de 2019

COS OLLOS NOS NENOS



Colexio de Cobas-Negreira - 1922

A labor educativa levada a cabo polas escolas de indianos supuxo, ademáis da construcción de numerosos edificios espallados polas comarcas de Galicia, unha importante innovación pedagóxica, pois daquela o ensino limitábase, na maioría dos casos, ao aprendizaxe da lectura, escritura e das catro reglas aritméticas aínda que non sempre.

Estes documentos gráficos pertencen á familia de Jesús Seage Sixto, mestre coma os seus pais que tamén exerceron no Colexio de Piñeiro, costeado por Hijos de Cedeira en La Habana, e que amablemente me facilitou. As fotografías reflicten moi ben o tipo de educación que se introduciu na maioría das aulas creadas pola iniciativa dos nosos emigrantes e unha análise atenta das mesmas transmítenos a súa importancia documental.

O 20 de febreiro de 1908 o médico ciruxán e profesor da Facultade de Medicina de Santiago de Compostela D. Victor García Ferreiro dirixíase nunha extensa carta a Romualdo Negreira e Juan Riveiro, Presidente e Secretario da Unión Barcalesa da Habana, para ademáis de felicitalos pola creación da Sociedade recomendarlle a modificación do artigo 27 do Regulamento, incluindo a necesidade de preparar ao alumnado para a vida, recollendo novas asignaturas e materias como a Xeografía, Historia, Xeometría, Dibuxo e Música, e por suposto de modernas técnicas agricolas e Comercio. “En fin, todo lo que se pueda precisar para que un hombre sea medianamente ilustrado”.(1)

Continúa o médico barcalés recomendando se adopte a metodoloxía empregada polo Catedrático de Dereito da Universidade de Granada e Canónigo D. Andrés Manjón nas súas escolas do Sacro Monte: “La enseñanza que se da en ellas es lo más extensa que podeis suponeros, pero por lo que hace a la que intenta instituirse en este Valle, es todo lo práctica que pueda apetecerse. Que el método de enseñanza que allí se sigue es el mejor, pruébalo el que hubiese llevado el primer premio en la Exposición de París de 1900”.
Conseguiréis con vuestro proyecto, regenerar el país. Nada como la instrucción da carácter a las personas, nada como la instrucción las hace conocer un derecho y una obligación, sólo la instrucción enseña a los hombres a ser hombre y no a ser parias como lo están siendo”.

No patio do Colexio

A colocación dos grupos de nenos no patio de recreo ante a atenta mirada do mestre, reflicte que nada se deixa á improvisación ou á xenialidade. Uns teñen nas súas mans o globo terráqueo, outros len para destacar a importancia do coñecemento na formación das persoas; os xogos, que todo debe facerse dun xeito ameno e atractivo e ata o respeto polos animais destaca na imaxe dos distintos grupos.

As fotografías en formato de tarxeta postal seguramente foron remitidas aos barcaleses da Habana para que poideran comprobar como as súas aportacións económicas estaban xa fructificando .




(1) Sociedad de Instrucción Unión Barcalesa -MEMORIA. Correspondiente a los años 1908.1909, 1910 y 1911. Imprenta de Cerdeira. Obrapía 36- HABANA.





martes, 11 de junio de 2019

EL PERFUME DEL AZAHAR




                             La Madraza-Granada           ( Foto López Tuñas)

A la entrada de la calle Oficios una melodiosa voz que resonaba en las monumentales paredes nos hizo detenernos para observar a la muchacha de negro que como un gemido lanzaba al aire quizás unha jarcha, inundando de tristeza todo el recinto al pie de La Madraza.

Este edificio, ahora Neoclásico, alberga la actual sede de la Academia de Bellas Artes de Nuestra Señora de las Angustias, conservando en su interior parte de la magnificencia y la belleza de la que ha sido la primera universidad pública de Al Ándalus. Creda en 1349 en ella se impartían clases de Derecho, Medicina, Matemáticas, Lógica y otras disciplinas. Allí se expedían títulos con el nombre del alumno, materia en que se graduaba y nombre del profesor.

Gharnata (Granada) ya en el año 1100 era una de las ocho ciudades de la España musulmana en cuyo recinto se agrupaban más de 15.000 almas, lo que era un hecho insólito en la Europa occidental donde apenas existía vida urbana.(1)
Cruzar la puerta y penetrar en su antiguo Oratorio es como encontarse en los salones de la Alhambra, paredes y bóvedas ricamente decoradas que con su suntuoso mirhab conservan el cuarenta por ciento de sus colores originarios desde la construcción del edificio que fue centro de estudios superiores de la única madraza pública de la Península Iberica, el edificio más emblemático del periodo nazarí.

Su rica Biblioteca sirvió para trasmitir los conocimientos de la antigüedad a numerosos sabios y eruditos de la época, hasta  después de la conquista de Granada por los cristianos. El tesón y la tenacidad del capitán general de Granada Iñigo López de Mendoza no fueron quien de impedir que el cardenal Jimenez de Cisneros, confesor de la reina Isabel, ordenara quemar el 1 de diciembre de 1499 en el antiguo mercado de la seda todos los ejemplares  junto con los de las restantes 144 bibliotecas de la ciudad, un total de 5.000 manuscritos en árabe, acabando en una sola noche con la sabiduría colectiva de toda la Península. Sólo se pudieron salvar, a petición de sus sabios, unos 300 relacionados con temas médicos y astrología. (2)

      Corral del Carbón  (L.T.)
Después la visita a la Capilla Real, dónde se encuentran los mausoleos de los Reyes Católicos, su hija Juana y Felipe el Hermoso, es un complemento extraordinario y también lo es disfrutar de todo el arte y la cultura de esta espectacular ciudad, deteniéndonos en la antigua alhóndiga de el Corral del Carbón y en sus plazas perfumadas de azahar que con La Alhambra conforman una experiencia enriquecedora, en compañía de la amistad y los conociemientos artísticos de unos maravillosos amigos

Capilla Real




  1. – Breve historia del urbanismo-Fernando Chueca Goitia.Alianza Editorial-2005
  2. - A la sombra del granado-Tariq Alí-El Pais S.L.-2005



martes, 23 de abril de 2019

NINFAS DE BARCALA



                                                                   Foto: López Tuñas

Nas tardes de primavera cando o sol vai caendo reflíctense no río Barcala unha mestura de sombras e reflexos que coa turbulencia das augas dan lugar a estas imaxes que, con apariencia de realidade, fanos lembrar aos seres mitolóxicos que os nosos devanceiros crían que habitaban nas fontes e nos ríos. Plinio O Vello escribía a comezos do século I: “A contemplación da Natureza convenceume de que nada do que podemos imaxinar é increible”.

A auga como fonte de vida e os ríos foron obxecto de veneración dende a aparición das primeiras civilizacións. Na Mitoloxía grecolatina as Ninfas eran seres acompañantes dos deuses, vivían nos espazos naturais, especialmente nas fontes e nos ríos. A elas atribuíanse propiedades miragreiras herdando logo as augas esas atribucións como elementos sanadores das persoas enfermas. Facíanselle variadas ofrendas engalanando as fontes con guirnaldas, botando comida, pan e incluso moedas. Malia a perda xeralizada dese culto ás fontes e ás augas, a tradición mantén vivas algunhas conmemoracións directamente relacionadas. Moitos santuarios de Galicia, como S. Andrés de Teixido ou a Virxe da Barca foron lugares de peregrinación precristiáns. O culto ás fontes moi abondoso na nosa terra, procede dese rito romano relacionado coas deidades protectoras desas augas ou incluso doutros anteriores.

        S. Xoan do Carballoso            ( Foto López Tuñas)

Na beira do Val de Barcala, nun lugar apartado da parroquia de Xallas ( Negreira) en San Xoan do Carballoso, por onde transcurría a Via XX (Per loca Marítima), unha das calzadas romanas máis importantes da Gallaecia, o  24 de xuño de cada ano, algúns romeiros lavan as súas mans na fonte para curar as berrugas e logo deixan os panos cos que se secan colgados nos ramallos, como unha ofrenda ás Creanas, que eran as ninfas das fontes.

Coa chegada do Cristianismo este lugar foi consagrado ao S. Xoan cunha pequena capela perto da fonte, aínda que algúns romeiros seguen con esta costume milenaria despois do culto ao santo.

Na mañá dese día, segundo a tradición, as Creanas amosàbanse pola alba manifestándose en toda a súa fermosura.


Subasta de ofrendas


A Romaría





miércoles, 6 de marzo de 2019

O PREGÓN DE MACARIO

O Entroido é a festa de Ciclo Anual que anuncia a chegada da Primavera e se celebra, dende tempo inmemorial, en distintas partes do Mundo, en cada lugar baixo a herdanza das costumes e  tradicións que lles son propias. Dende Oruro en Bolivia ata os luxosos Carnavais de Venecia, pasando polas celebracións tamén ancestrais de Galicia ou Andalucía. Algo así como rachar coa rutina de todo o ano para volcarse na diversión, a música e os disfraces.
Este ano tocoume vivilo nun lugar diferente, onde as murgas coas súas cantareas toman a rúa para aledar aos que miran. O venres pola noite, logo da actuación da Murga Los Pintores, o presentador anunciou o Pregón carnavaleiro que pronunciaría un dos persoaxes máis polulares do lugar. Entre aplausos e vestido co traxe orixinario da súa terra, subeu ao escenario ante a espectación de todos os presentes.

-“Muchas gracias, comenzou, por invitarme a pronunciar el pregón de estas fiestas, la verdad que me he quedado negro solo de pensar que tenía que subir aquí a hablar delante de todos. Como sabéis yo soy Macario; como no me vais a conocer si  vosotros habéis sido los que me  pusisteis este nombre....porque el verdadero, el que me pusieron en mi pais es Mata, pero claro, cuando llegué aquí y salí a la calle y mis compañeros me llamaban !Mata, Mata, Mata!  la gente se asustaba mirando a ver a quien podía matar, por eso me lo habéis cambiado...

-He nacido en Senegal, donde vivía con mi familia, allí éramos muy pobres¿sabeis? . Pasaba muchas noches con los cacharros recogiendo el agua de las goteras de la casa para que no cayeran sobre la cama de mi madre. Trabajaba limpiando coches todo el día para ganar unos cinco euros con los que ayudaba a mantener a mi familia.

-Nosotros somos veintidós hermanos.¡Si, no os extrañéis porque mi padre está casado con ocho mujeres! Por eso me hice musulmán, así puedo tener cuatro...(risas). Mis amigos me dicen : Macario, a ti te gustan demasiado las chicas..¡Pués claro, es la sangre!! Bueno pués uno de ellos me dijo un día:
¿Mata, quieres irte a España?

Y dónde está?, le respondí, porque yo sólo había oído hablar de Madrid y Barcelona, por eso del fútbol...
-Un lugar en donde la gente tiene casa, dinero y Seguridad Social..¿Y eso que es, ? Pués que cuando te enfermas no dejan que te mueras...
-Entonces si!
-Pero tendrás que subirte a una patera. ¡Es igual¡ , respondí , lo que haga falta.Y así nos échamos al océano 34 personas. 

 
                                                                                     O.Calvo (AP)
-Lo que allí sucedió durante las semanas que estuvimos navegando, no os lo puedo contar. Sólo os diré que mi amigo y yo íbamos sentados sobre una garrafa con agua que se rompió.
Dicen que el agua del mar es indigesta, pero si la tomas mezclada con vinagre o lo que tengas puede ayudarte a conservar la vida....Después de semanas llegamos a ese bendito lugar que llaman Islas Canarias y no podéis imaginaros como nos recibieron....allí estaba la Policía Nacional, la Guardía Civil, la Cruz Roja, la Televisión , los periodistas, nunca me habían hecho tantas fotos ..¡y nos dieron de comer!!

-Y de allí me vine aquí, en donde empecé a trabajar con la manta, y luego en el chiringuito de Miguel, en donde me habéis conocido, respetado y tratado como a un ser humano. Gracias, a esa maravillosa familia que tanto me ha ayudado cuando llegué, en aquel pequeño comercio de comestibles en donde quería comprar pero no podía porque no sabía decir cebolla. Por eso os quiero a todos tanto y os llevo dentro de mi corazón.
Gracias, gracias a este querido pueblo!!!!”

Ao día seguinte, no desfile de comparsas, un numeroso grupo de nenos disfrazados co traxe típico de Senegal e coas caras pintadas de negro, bailaban ao ritmo da música acompañados de Macario que repartía caramelos a puñados entre o público que abarrotaba as rúas.


                 Torre del Mar- 2019







lunes, 7 de enero de 2019

O SANTO DOS CROQUES


Cada ano, polo mes de xuño, os rapaces das vilas que estudabamos o Bacharelato iamos ao Instituo Arzobispo Xelmírez, na Praza de Mazarelos, para someternos ao exame de cada unha das materias que cursabamos. Os medos e os nervos que se ían sucedendo, segundo aprobábamos as probas escritas para pasar ao exame oral ante os distintos tribunais, eran endulzados polas sabedoras fresas que mercabamos na Frutería Fandiño, en Cardenal Payá, e as agradables conversas ao pé do monumento a Montero Ríos, mentres agardábamos por Lucas, o bedel que nos conducía as distintas aulas do vello edificio.

Unha tarde, despois de xantar, o profesor que nos acompañaba levounos á Catedral para ensinarnos o Pórtico da Gloria, onde admiramos as fermosas esculturas en pedra, e ante a estatua orante que miraba cara o altar maior,  fomos batendo a nosa frente contra os rulos da cabeza para que nos transmitira a sabedoría do Mestre Mateo a quen representaba, mentres escoitabamos a explicación de Don José sobre a vella tradición do Santo dos Croques. Daquela toda axuda era pouca para superar os exames.


                         Santiago de Compostela- 1211        (1)

A CHEGADA DE MATEO


No ano 1168 Santiago de Compostela era un burgo con gran actividade, moitos peregrinos acudían dende diversos  lugares de Europa e as rúas e prazas estaban ocupadas polos gremios que lles daban nome: prateiros, azibacheiros, caldereiros, cuncheiros ..e ata os cambistas que facían negocio coa moeda. Dende os tempos de Diego Xelmírez a cidade aumentara e convertírase na máis importante de Galicia.

Pero aquel día de febreiro era especial, toda a cidade fervía de expectación ante a chegada da comitiva real, o son das campás das igrexas e mosteiros mesturábase coas pisadas dos cabalos diante da xente que se axeonllaba ao paso de Fernando II, Rei de León, rodeado da súa garda, nobres que o acompañaban, paxes, xuglares e carros que formaban parte da comitiva. Xa había uns anos que o rei non viña a Compostela malia que en Galicia nacera o seu pai Afonso VII, que se criara en Caldas baixo a tutela de D. Pedro Fróilaz, Conde de Traba.

Ao pé da basílica era recibido polo cabildo presidido polo Arzebispo Pedro Suárez de Deza. O rei sorprendíase de que as obras da nova Catedral que foran comezadas no 1075 e dirixidas polos mestres Bernardo O Vello e Roberto con 50 canteiros, aínda estivera sen rematar, pois a fachada Oeste non existía e parte da nave central aínda a sostiña vigas de madeira e tablóns. O Arzobispo xustificábase pola falta de diñeiro, os problemas políticos e o desnivel do terreo que deran lugar a que a obra se parara varias veces.

Concesión dunha pensión a Mateo por Fernando II  (2)
Fernando mandou sair da comitiva a Mateo, o seu Arquitecto de Palacio e diante de todos nomeouno responsable de acabar as obras do templo, construír unha cripta sobre a que iría a fachada e o pórtico, o coro de pedra para a nave central e rematar ás obras da mesma. Recibirás, dixo, unha pensión vitalicia de 100 maravedís de ouro ou 104 de prata a razón de 2 marcos semanales para dirixir e levar a cabo todos estes traballos.
O Mestre quedou a vivir en Compostela a onde trouxo a súa muller e os seus fillos Diego, Pedro e Juan.

O PÓRTICO DA GLORIA


                                                                A.Franco Taboada (3)

Mateo empezara de neno a traballar a pedra no obradoiro de seu pai, acadando o grado de Oficial e logo o de Mestre, alá nas terras de Borgoña. E non era raro, borgoñón era o avó do rei, Raimundo, Conde de Galicia e casado con Urraca, filla de Afonso VI, o irmán deste o papa Calixto II que tanto axudou a Xelmírez e varios priores dos mosteiros do reino. Co seu colaborador Pedro Peláez comezou os traballos da cripta sobre a que se asentaría a fachada, mentres debuxaba o que sería a obra máis importante do Románico: O Pòrtico da Trinidade, chamado así ata o século XIX por estar frente á porta das murallas que levaba ese nome. Quería que fora un resumo da Biblia e Deus presidíndoo todo rodeado dos evanxelistas, anxos e un coro de 24 anciáns cos instrumentos da época: viola, salterio, arpa, zanfoña..., e co Apóstol Santiago recibindo báculo en man a todos os peregrinos que por alí entrasen. Un conxunto policromado que impactase ao visitante. Así foi pasando os debuxos ao Arzobispo que ía dando o seu placet.

O 1 de abril de 1188, colocou coa axuda de Pedro Peláez o dintel baixo o arco principal coa inscripción esculpida coa data de colocación, vinte anos despois de comezadas as obras e aos pouco máis de dous meses da morte do Rei Fernando, en Benavente, que foi enterrado no Panteón Real da Catedral de Santiago cumpríndose así a súa vontade.




Os traballos continuaron ata o 21 de abril de 1211 cando ao remate dos mesmos foi consagrada polo Arzobispo Pedro Muñiz, o rei Alfonso IX e nobles e clérigos de toda Galicia.

Hai uns meses visitamos a Catedral  cuns familiares, que por primeira vez viñeron de América a Compostela, pero non poidemos entrar polo Pórtico da Gloria porque estaba en proceso de restauración. Foi como se algo faltara, o lugar onde millóns de peregrinos ao longo de tantos séculos pousaban a man dando gracias ao Apostol por poder superar as dificultades do Camiño. Tamén o disfrute da beleza escultórica creada por uns dos artistas máis importante que a Idade Media nos dou.

A maxistral obra continuará perpetuando o recordo do extraordinario Mestre Mateo que un día do ano 1168 chegou a Compostela na compaña do Rei Fernando II.


Architectus Fecit

O SANTO DOS CROQUES

¿Estarán vivos? ¿Serán de pedra
aqués semblantes tan verdadeiros,
aquelas túnicas maravillosas,
aqueles ollos de vida cheos?
Vós que os fixeches de Dios ca axuda,
De inmortal nome Mestre Mateo,
xa que ahí quedaches humildemente
arrollidado, falaime deso.
Mais co eses vosos cabelos rizos,
santo dos croques, calás i eu rezo.

                                             ( Rosalía de Castro)



(1) -Recreación Virtual- Maestro Mateo en el Museo del Prado. Real Academia de Bellas Artes-Fundación Catedral de Santiago-Museo Nacional del Prado-Madrid 2017.
(2) Arquivo da Catedral de Santiago de Compostela.
(3) Arturo Franco Taboada- Santiago de Compostela- Una Historia Dibujada. Deputación Provincial de A Coruña. 1987
- A vida e o tempo de Diego Xelmírez-R.A.Fletcher-Consorcio de Santiago-1984
-El maestro Mateo-Francisco López Iglesias-Consorcio de Santiago-2007
-Descripción Histórico-Artístico-Arqueológica de la Catedral de Santiago-José Villa-Amil y Castro.   Imprenta de Soto Freire-1886.