AZUCRE

 

El Morro- La Habana

                                                                                              

Y un faro que en alta mar

iluminaba la pena
se cruzaba con los barcos
que acunaban la pobreza .

                               M.Rosell

En Galicia o 1853 coñécese como o Ano da Fame, as choivas de agosto, setembro e outubro do ano anterior arruinan as colleitas e impiden sementar. A fame é estarrecente, en moitas bisbarras  aldeas enteiras foron abandoadas polos seus habitantes fuxindo dunha morte certa para refuxiarse nas poboacións en demanda da caridade pública. Os concellos diríxense aos gobernadores civís solicitando axuda para paliar a desgracia que afecta a milleiros de familias. Mulleres e homes que nunca saíran das súas aldea botáronse aos camiños a pedir polas portas para os seus fillos que non tiñan que comer. A epidemia de cólera tamén empeza a facer estragos entre a poboación.

A crise económica acabou afectando a outros sectores que tamén sufriron as consecuencias.

A escritora coruñesa Bibiana Candia recolle nun impresionante relato a auténtica historia de mil setecentos xóvenes galegos que viaxaron a Cuba para traballar e acabaron vendidos como escravos por un galego asentado na illa, Urbano Feijoo de Sotomayor, que aproveitando a situación de necesidade dos seus compatriotas promoveu unha campaña de colonización branca e sustituación da man de obra africana.

-¿Como te llamas rapaz?
-Orestes Veiga
-¿No traes fardo? No señor. Mejor, así caminas más ligero.

Orestes, O Tísico, O Rañeta, Trasdelrío, O Comido, Tomás da Coruña e moitos outros rapaces que queren un futuro mellor para eles e as súas familias deixan os seus fogares para marchar a Cuba e gañar a vida nas plantacións de cana de azucre, pero esa viaxe tíñalles reservado un calvario que a súa inxenuidade xamáis podería imaxinar.

As fermosas e estremecedoras páxinas sacan á luz a historia dando voz ás víctimas deste terrible suceso tan silenciado e que no seu momento foi un auténtico escándalo, pois o deputado galego Ramón de la Sagra levou o caso ao Parlamento porque lle fixeron chegar as cartas dos seus compatriotas pedindo axuda e denunciou o caso, por eso figura nas actas do Congreso dos Deputados e que foi considerado  o maior escándalo desa década.

Hai anos que non lía un libro como este. Encadenando pequenos episodios e cunha prosa atractiva a autora desta impresionante testemuña impide que se poda apartar a atención do que alí se conta ata rematar co último parágrafo. Este relato ben merece estar presente en todas as bibliotecas, tanto pola súa calidade literaria como polo contido histórico que reflicte as consecuencias dunha das etapas máis duras do século XIX en Galicia.

                                     " En el Archivo del Congreso de los Diputados y bajo acceso restringido están las cartas enviadas desde Cuba pidiendo ayuda. Ellas son el único testimonio auténtico de boca de sus protagonistas"

                                                        Bibiana Candia

RÚA DO CARMEN Nº 10

Cada vez que paso por este lugar venme á memoria a imaxe que nos deixou o notario, escritor,fotógrafo e músico José Alguero, sentado diante da súa oficina na Rúa do Carmen na compaña do Alcalde Manuel Caamaño Ferreiro e o cura párroco de Negreira. E todo grazas aos propietarios deste edificio que souberon manter a fachada coa súa estructura orixinal.

Este intelectual que ademàis de residir, casou e traballou na nosa vila, antes de trasladarse a Betanzos deixou, como é sabido, un importante legado fotográfico que recolle a vida cotiá daquela época.

A rúa debe o seu nome á capela da Virxe do Carmen, creada en 1715 polo propietario do Pazo do Cotón D. Gregorio de Luaces nese lugar e a poucos metros da escena, e foi a segunda en importancia despois da Carreira de San Mauro. Alí, case enfronte da instantánea que recolle a foto estaba o edificio do Cárcere do partido Xudicial de Negreira ( Ames, A Baña, Brión, Negreira e Santa Comba) e o Xulgado de Primeira Instancia e Instrucción que hoxe é a Casa do Concello.

Nesa Notaría redactáronse milleiros de documentos que ademáis da súa fermosa caligrafía, polo seu contido son unha fonte de información moi importante para coñecer a nosa Historia. Pero a Historia dos pobos e cidades está tamén nas súas rúas, prazas e edificios, de aí a importancia de manter e conservar aqueles que pola súa antiguidade ou estilo arquitectónico deben ser protexidos, restaurados e mantidos para ter sempre viva a traxectoria vital dunha comunidade que foi formando a súa persoalidade ao longo dos séculos, intentando mantelos ao marxe da especulación urbanística. Países veciños como Portugal ou Francia son un bo exemplo de respeto ao seu patrimonio.

Porque o estudio dunha localidade é imposible de abordar baixo un so aspecto. Tal como recolle Fernando Chueca Goitia na súa Breve Historia do Urbanismo pódese facer dende infinitos ángulos: Dende a Historia, a Xeografía (a Natureza prepara o sitio e o home organízao de tal xeito que satisfaga as súas necesidades e desexos),dende a Economía (en ningunha civilización a vida cidadá desenvolveuse ao marxe do comercio ou a industria), dende a Política, a Socioloxía, o Arte ou a Arquitectura ( a grandeza da Arquitectura está unida á da cidade) e a solidez das súas institucións pode medirse pola imaxe que unha comunidade trasmite a través do seu patrimonio.

Os rapaces que a finais dos anos cincoenta do pasado século xogábamos ao balón na Rúa do Carmen, pois daquela non había  automóviles de abondo que nos molestaran, identificábamos o edificio da fotografía coa zapatería de Florentino. Foi logo José Alguero quen co seu documento gráfico nos lembra a importancia administrativa que tivo este lugar no que exercía como Notario para que máis de cen anos despois ao pasar por alí, como por outros edificios da Vila, poidamos reproducir na memoria unha parte importante do noso pasado.

LAS MANZANAS DE LA CONCORDIA

 

El fruto del manzano que los romanos y los musulmanes han traído hace siglos, en los albores de la Historia ha sido considerado como el origen de las discordias. Desde el Génesis que cuenta como el hecho de que Adán comiera esta fruta prohibida supuso para el género humano la expulsión del Paraíso, pasando por la Mitología griega en la que la diosa Eris, sin haber sido invitada a la boda de Peleo y Tetis arrojó una manzana con un letrero ,”para la más bella”, con el fin de provocar una disputa entre Hera, Atenea y Afrodita y que dio lugar a la Guerra de Troya.

Pero no siempre ha sido así. Ese ocho de diciembre era día de fiesta, de la Patrona de la Infantería, y como en otras ocasiones también nos había tocado servicio de Retén, apoyo a la guardia, por eso se presentó sonriendo con el quepis lleno de manzanas, “para compensar" decía,de ahí la fotografía. Había venido desde Bélgica como uno más para cumplir con sus obligaciones militares y pronto se granjeó la simpatía y el afecto de todos los compañeros. No podíamos entender que la férrea disciplina a la que estábamos sometidos en Saboya 6 para nada influyera en su estado de ánimo, siempre tranquilo y sonriente como si aquello no fuera con él. Ni las duras prácticas militares de cada día o las situaciones más difíciles como cuando nos tuvieron todo el día formados con el quipo de campaña por una huelga de trabajadores del Metro, las maniobras en Sierra Morena, o el desfile por el paseo de La Castellana. Nada, siempre relajado y alegre.

En aquel ambiente se fraguaban las grandes amistades y no era sólo las manzanas lo que se compartía y que hacía que nos congregáramos los amigos, como cada vez que a alguno le llegaba el paquete de casa, con el jamon, los chorizos o los chicharrones que nos compensaban del tedioso ragut de cordero con patatas que día tras día constituía el rancho militar. Las salidas algunas tardes o los viajes a Madrid. Siempre juntos compartiendo nuestras preocupaciones y alegrías y que ayudaban a que fueran pasando los días hasta que pudiéramos volver a incorporarnos a la vida civil.

Como también ayudaban las cariñosas cartas que regularmente llegaban como las de mi padre, en las que me contaba los acontecimientos familiares, de los amigos o del pueblo : “El último día de las fiestas hubo toros; tocó el conjunto Los españoles y hubo un lleno completo, había gente de Santiago,Noya, Padrón y de muchos otros pueblos....”

                                  Año Nuevo                                              

Los últimos meses  coincidieron con las Oposiciones, retornar de nuevo para otro examen después de superar el anterior, pasar parte de las noches estudiando luego del toque de silencio, venciendo al cansancio debajo de una bombilla colocada sobre el armero, hasta que me quedaba dormido y me despertaba con el punto de mira de algún Cetme clavado en la nuca o las sacudidas de un Imaginaria que me decía: “Veña, deitate que logo non vas poder coa ametralladora!” Cuando nos comunicaron que teníamos diez días de permiso para ir a casa y faltaba poco tiempo para la prueba definitiva, decidí quedarme para centrarme en la Pedagogía. Me entregó las llaves del piso de su familia en Alcorcón, para que estudiara en él. Allí pasé día y noche saliendo sólo para comer y hasta que el cerebro me decía que ya no admitía más contenidos.

Luego de superar la ultima prueba regresé feliz y contento para comunicarle a mis amigos la noticia de que pronto me podría incorporar al Magisterio. Esperé en la Compañía apoyado en la litera a que volvieran del campo de maniobras y se me acercó el sargento de servicio:

- Ponte la ropa de civil y entrega todo. Os han licenciado hace diez días. Te has perdido la diana floreada y la fiesta de despedida.....

-¿Y mis amigos?

- Se han ido...

-¡Pero necesito verlos, saber donde viven...!

-Lo vas a tener difícil, se han marchado a sus pueblos....

Los años pasaron y los tiempos han cambiado, el cuartel es ahora una universidad y Leganés una ciudad. Los recuerdos y el afecto se guardaron en el alma y sólo a los más cercanos pude ver en alguna ocasión y recordar los momentos vividos, unos alegres y otros no tanto. También las maneras de comunicarse son distintas. Hace unas semanas nos encontramos en las redes sociales y nos alegramos mucho, después de tantos años hablamos de la familia, de los amigos de la mili y de lo jóvenes que éramos.

Por eso localicé la fotografía y se la envié.

¡Las manzanas de José Miguel! Le dije....

OBSERVA-CUESTIONA-EXPERIMENTA...

 

                                        Maqueta da máquina voadora de Leonardo da Vinci

A estrea dunha serie sobre Leonardo da Vinci na primeira cadea da TVE foi precedida por unha interesante exposición sobre este xenio do Renacemento na cidade de A Coruña que foi visitada polo alumnado dos centros escolares ademáis de numeroso público que cada día puido disfrutar desta mostra audiovisual e interactiva, grazas á iniciativa do Concello da cidade herculina.

Leonardo da Vinci (1452-1519) que foi pintor, arquitecto, cintífico, escritor, escultor, en fin....home de Ciencia, é un dos máis importantes xenios universais que partindo da observación da Natureza aportou imnumerables coñecementos que deron lugar a numerosos inventos como o helicóptero, o submarino ou o automóvil. Leonardo foi o precursor de numerosos avances científicos que melloraron a forma de vida das persoas.

                                                               Leonardo da Vinci

A exposición audiovisual e interactiva foi complementada con grandes maquetas baseadas nos  debuxos de Da Vinci, como a máquina voadora inspirada na observación do voo das aves, que utiliza  pedais, poleas, cables e pancas para compensar a falta de forza dunha persoas en comparación coa forza natural dun paxaro, na que o piloto vai deitado sobre unha plancha e activa as ás flexibles cos pés. 

 O " Tornillo Aéreo" que poderíamos consideralo como un proxecto que pretende demostrar a densidade do aire e que un parafuso xiratorio podería atravesalo. No seu debuxo explica que se propón construir un modelo de cartón activado cun resorte metálico chamado "helicóptero" o que é unha exploración teórica sobre as posibilidades do parafuso de Arquímides. A máquina para impulsar os barcos mediante pás que substitúan aos remeiros ou o Home de Vitrubio sobre a perfección matemática do corpo humano. Todo acompañado das didácticas explicacións dunhas monitoras que transmitían as ideas e creacións deste importante persoeiro da cultura universal facendo moi agradable a visita a esta interesante exposición.

Tamén xunto á mesma outra sobre o Medio Ambiente e o Cambio Climático no que ademáis do coñecemento sobre a cidade transmitía a responsabilidade que todos temos que asumir para facer do medio no que vivimos un lugar respetuoso coa Natureza.

Os fermosos xardíns de Mendez Núñez que voltan a ser un exemplo de como se deben cuidar e conservar os espazos naturais, foron durante estes días- e están a ser- un lugar didáctico, educativo e de lecer para todos aqueles que queiran disfrutar do enorme patrimonio que esta fermosa cidade conserva.

Podo asegurarvos que dende o alto do monumento e apoiado na súa lira Curros Enríquez chiscoume un ollo como querendo dicir aquela frase dun mestre rural da súa época: "A Cultura é algo que abre os ollos da xente"

MANOLO E FIDEL

 

                                                            30 de xullo de 1984

O paso do tempo é unha sensación que os seres humanos sempre intentaron medir e ubicar de distinto xeito, dende a observancia de fenómenos naturais como a saída e posta do Sol ata os modernos aparellos que foron evolucionando ao longo da Historia. Para a maioría pode ser a presenza de persoas, monumentos, obxectos ou lembranzas o que abre as portas do pasado e nos fai viaxar por ese mundo das vivencias que estaban agochadas no subconsciente. 

A min ocórrome ao mergullarme nas augas mornas da piscina climatizada pois tráeme á memoria os tremores nas frías da balsa de Refoxos no río Negreira, onde os rapaces do meu tempo aprendemos a nadar no medio das troitas que ollaban aos intrusos que iamos perturbar a súa tranquilidade nas tardes de verán. As balsas, nese río había tres, tiñan a función de desviar as augas  cara os muíños de gran onde os veciños, por riguroso turno, ían triturar os grans de millo para facer a boroa. A do muíño de Refoxos co fondo de area e a facilidade de acceso era o lugar ideal para pasar as tardes na compaña dos amigos. Logo, os máis atrevidos, tamén  nadábamos na augas do Tambre como aquel día do verán de 1963.

                                                         1963- No Río Tambre

Cando atopei a fotografía de Manolo e Fidel  lembreime do que significou durante anos a actividade destes dous monitores de natación que viñan dende A Coruña para ensinar a nadar aos meniños e meniñas. O primeiro de xullo concentrábanse todos na entrada da Piscina Municipal de O Coto para recibir aos dous mozos que coa súa simpatía e bo facer mergullábanse con eles para dar comenzo aos cursiños que organizaba o Concello. Os dous  pertenceran ao Club Natación Coruña e durante o estío ao longo de seis anos consecutivos conseguiron que centos de rapaces (plural xenérico) dominaran á perfección a natación, ademáis de disfrutar da súa agradable compaña.

Ese día da clausura, o 30 de xullo do ano 1984, data na que se entregaron os diplomas aos participantes, eles tamén recibiron un agasallo do alumnado como lembranza dos agradables días que os máis pequenos pasaran na súa compaña, sempre coa presencia imprescindible de Honorio, o encargado do coidado e mantemento da Piscina Municipal. O número de asistentes superou os douscentos, en diversos grupos, pois por primeira vez o Concello desprazou aos rapaces das parroquias que se apuntaron para aprender a practicar este deporte. Tamén  houbo unha selección dos mellores nadadores que participarían no Campeonato cos de Brión e A Baña.

Agora todo resulta moito máis cómodo, xa  non hai que agardar ao verán e en calquera época do ano pódese dar un ralaxante baño ou practicar no ximnasio aínda que, de seguro, algún de vós ao ler esta pequena lembranza é quen de navegar pola memoria e rememorar os momentos agradables que cada ano Manolo e Fidel facían pasar aos máis pequenos mentras aprendían a manterse a flote ou a mellorar a súa técnica deportiva. 

 

                                               Piscina Climatizada de Negreira

NA PONTE NEGREIRA

 

 

 O hórreo de tipo barcalés que aínda se conserva nese lugar axúdanos a situar a escena da procesión cruzando a Ponte Negreira de cara á igrexa parroquial. A fotografía de comenzos do pasado século tomada polo notario José Alguero constitúe un interesante documento etnográfico sobre a vida social de Galicia a comenzos do século XX.

A imaxe non foi retocada malia o deterioro de algunha das súas partes que para nada altera a escea que o fotógrafo quiso reflectir para aposteridade, pois é unha mostra da fraxilidade das placas de vidro que recollían a foto en negativo e logo tiñan que ser reveladas. A súa utilización era habitual antes do uso da película e estaban impregnadas dunha sustancia sensible á luz.

A escena recolle nun primeiro plano a típica vestimenta feminina das mulleres rurais co uso do pano na cabeza levando neste acto cadanseu escapulario, algo que xa se impoñía ás rapazas dende moi novas, tamén o papel social que nos actos relixiosos lles correspondía.

O muro da esquerda foi derrubado na seguinte década, como consecuencia dos importantes cambios que os núcleos poboacionais foron experimentando ao longo dos anos, pola construcción da estrada de Negreira ao Marco do Cornado, a primeira que cruzou o concello de Oeste a Leste e que supuxo un adianto na comunicación de parte das parroquias coa vila na que se atopaba o centro de decisión, o Concello. Daquela camiñar a pé, da cabalo ou en burro era o máis frecuente e así baixaban os parroquianos para asistir ás feiras, o lugar de intercambio e venda de produtos agrarios nunha economía de subsistencia.

Na parte dereita da foto evidénciase a ubicación da Taberna do Ribeirán, unha das máis importantes da parte baixa da Vila, onde os parroquianos se concentraban os domingos de feira para degustar o zume fermentado das cepas do río Avia e, pola semana, os homes que se xuntaban diante dunha cunca para comentar o acontecer diario da vila e os pormenores do traballo de cada quen.

As crónicas gráficas de José Alguero, Aquilino Pintos e o Médico Rubira son un elemento fundamental para coñecer a vida social da Comarca de Barcala na primeira netade do século XX.

 

 

 

ROMANCE DE DON GAIFEROS

 

¿A ond´irá aquel romeiro,

meu romeiro a ond´ irá?

Camiño de Compostela,

non sei s´alí chegará. 

Ten longas e brancas barbas,

ollos de doce mirar,

ollos gazos, leonados

verdes coma a auga do mar.

¿A onde ides, meu velliño? 

¿A onde queredes chegar? 

Camiño de Compostela 

onde teño o meu fogar.

Compostela é miña terra,

deixeina sete anos hai,

relucente en sete soles,

brilante como un altar.

Cóllase a min , meu velliño,

imos xuntos camiñar

eu son trobeiro das trobas 

da Virxe de Bonaval.

Eu chámome Don Gaiferos,

Gaiferos de Mormaltán,

se agora non teño forzas

meu Santiago más dará. 

 

                                                                                       (Arturo Franco Taboada)
 

Chegaron a Compostela

e foron á Catedral 

e desta maneira falou 

Gaiferos de Mormaltán:

¡ Grazas, meu Señor Santiago !

aos vosos pés me tés xa,

 si queres quitarme a vida

pódesma Señor quitar,

 porque morerrei contento 

nesta Santa Catedral.

E o vello de brancas barbas,

caeu tendido no chan,

pechou os seus ollos verdes

verdes coma a auga do mar.

E o obispo que esto viu

alí o mandou enterrar

e así morreu meus señores 

Gaiferos de Mormaltán.

Este é un dos moitos milagros

que o Señor Santiago fai.

 

 

 

NA COCIÑA

 A visita á casa dos avós era motivo de ledicia, sobre todo nas tardes dos domingos onde, sentados na horta á sombra dunha nogueira, platicában dos aconteceres familiares tanto dos presentes como dos ausentes. Logo do xantar, ás veces aproveitaba para botarlle unha man á avoa María, coller o xabrón e a roupa branca para lavala no pozo porque ademáis do cotiá ela tamén facía pan.

Daquelas lembranzas quedou esta fermosa foto na cociña da casa. Coa sella, o vertedeiro e a lareira e así explicarlle aos máis novos o esforzo de poder vivir sen grifo, lavavaixelas e cociña, o mesmo que outras modernidades das que se carecía.

- Pero a auga...

-Cunha roldana e un caldeiro sacábase do pozo para a sella, levábase na cabeza ata a cociña e co cazo que ves ahí pendurado enchíase o vaso..

- Vaia...!!

- E a de lavar os pratos saía polo buraco do vertedeiro e alimentaba as cornetas brancas, tamén as miñocas que logo levaba Severo para ir pescar ao río e de cando en vez traerlle unhas boas troitas ao avó Juan, colgadas polas agallas nunha ramiña de abeneiro.

-Pero deso debe facer moito, non?

- Pois é do ano 1953...bota conta.

- A ver, ensíname máis fotos desas antiguas porque me parece moi interesante...!

PRAZA DE FERREIRO

 

                                                                                     (Foto David Moreno López)

A Praza de Ferreiro en Negreira situada ao pé do Pazo do Cotón é un dos lugares máis senlleiros desta localidade e o seu nome está estreitamente ligado a unha das persoas máis importantes da Comarca de Barcala durante o século XIX.

D. Roque Ferreiro y Hermida, Notario de profesión e Administrador do Pazo no que residía, foi membro do Partido Progresista e a súa traxectoria estivo ligada aos vaievén da política española durante todo o século XIX. Promoveu o cambio da capitalidade municipal de Aro ao Cotón, antigo nome da Vila, e aínda que se mudou en repetidas ocasións, quedou definitivamente consolidado o Concello de Negreira e as dependencias na súa vivenda durante moitos anos. Foi un firme defensor do Partido Xudicial radicado neste término.

O 13 de setembro de 1866 adqueriu por 14.000 escudos o Pazo do Cotón a D. Nicanor Manso de Zúñiga Ezpeleta, VII Conde de Hervías, último propietario membro da Nobleza que o herdara da súa tía en quinto grao Dna. Francisca de Paula de Luaces e Saavedra que non tivo descendencia do seu casamento con D. José Mariño de Lobeira.

A REVOLUCIÓN DE 1868

Coa chamada Revolución de 1868 que provocou a renuncia da Raíña Isabel II e foi o primeiro intento de instaurar un réxime democrático, D. Roque Ferreiro presidiu a Xunta Revolucionaria de Negreira para nomear a nova corporación que sustituiu ao goberno conservador, na que ocupou o cargo de Síndico, que tiña como función garantir o funcionamento da institución e defender os dereitos dos administrados. Promoveuse logo a recuperación do Partido Xudicial de Negreira suprimido en 1867 coa indiferencia dos anteriores munícipes, pasando o Concello de Ames a depender do xulgado de Santiago, os de Brión e Negreira a Padrón e o de Santa Comba e A Baña, do de Carballo, e convocouse unha asemblea con representantes dos demáis concellos para solicitar a reposición do mesmo dado o perxuicio que causaba tanto á economía da Comarca como aos dereitos xudiciais dos residentes.

Coas deficientes vías de comunicación e as dificultades para desprazarse, alegaban, a maioría non tiña medios económicos para levar os testigos aos xuicios nin pagarlle xornal durante os días que levase a viaxe de máis de seis leguas que había aos novos xulgados, creando así unha indefensión nos denunciados, poñendo o exemplo dun veciño de Negreira que fora encarcerado na Prisión da Coruña por unha acusación da que non tivo posibilidade de defenderse.

En dita xuntanza procederon ao nomeamento de Xuiz, funcionarios e Secretario do Xulgado aínda que a reposición oficial demorouse catro anos.

Dirixiu a vida política local durante a segunda metade do século XIX e á súa morte en 1888 herdou o Pazo o seu fillo Ramón Ferreiro Varela que casou coa súa curmán Teresa Caamaño Ferreiro quen á morte deste contraiu novo matrimonio co médico local Victoriano Fabeiro García. A filla deste matrimonio, Teresa Fabeiro Caamaño, ten adicada unha rúa na localidade nicrariense.

    1951

A Praza de Ferreiro sufriu diversos cambios ao longo do tempo, en 1951 pavimentouse, pechouse e dotouse da fonte actual e no 1988 foi remodelada de novo e axardinada co aspecto que hoxe presenta. Na vivenda máis anterga aínda se conserva borroso o nome que fai referencia ao insigne Roque Ferreiro y Hermida, Cabaleiro da Orden de Carlos III e propietario do Pazo do Cotón .

 

1988

 

 

 

ANTONIO MACHADO:22 de Febrero de 1939

Sus cantares llevan

agua de remanso,

que parece quieta.

Y que no lo está;

más no tiene prisa

por ir a la mar.

 

ANTONIO MACHADO

Sevilla, 26 de julio de 1875

Colliure-Francia , 22 de febrero de 1939