(No Paseo Fluvial)
calados ou musicais
que loitais como valentes
coas xistras e vendavais!
Duros carballos verdeados
petrucios e sedentarios!
Estades na Chá chantados,
solemnes e sedentarios!
Como amo a vosa beleza
da mais baril sobriedade!
Que sensación de forteza
ollando pra eternidade!
(Manuel María)
Son moitos anos os que levamos compartidos con este fermoso traballo dun artesán do barro que soubo reflectir ben o que cada un de nós pode descubrir a través da memoria dos nosos ancestros. É ben sabido que as raices son a parte máis importantes dos seres vivos, pois igual que as plantas, a través delas, reciben os alimentos que precisan, a regulación estacional e o seu soporte, o mesmo ocurre coas distintas civilizacións.
Dende a aparición dos primeiros seres humanos, a terra foi o seu sostén, así o soubo recoller Moisés no Xénese que sitúa a orixe do home nunha estatua de barro, porque este primeiro elemento foi a base da nosa civilización. A fabricación dos primeiros utensilios, a orixe da escritura, dos libros, das primeiras bibliotecas e durante moitos séculos foi un elemento fundamental para a vida das persoas.
Os primeiros escritos que se coñecen apareceron hai uns 6.000 anos, sobre taboiñas de barro alá na Mesopotamia e a súa función era recoller a lista de propiedades con debuxos moi simples como unha árbore ou homiños; logo pasaron a recoller pequenas ideas como a amizade, a enemizade ou a fertilidade segundo describe a historiadora Irene Vallejo. A escrita foi evolucionando ata que chegaron a representar as letras e os sons. Un traballo exclusivamente reservado a unha elite: os escribas. O primeiro autor coñecido da Historia da Literatura foi unha muller , Enheduanna, filla do rei Sargón I de Acad, que no seus poemas dedicados a Inana, deusa protectora e do amor inspiroulle fermosos versos cheos de vida. En algunhas bibliotecas como a do rei asirio Asurbanipal chegaron a desenterrar os arqueólogos máis de 30.000 taboiñas de barro.
Aínda que logo pasou a ser sustituído por outros elementos: o papiro ou o pergameo, a cerámica foi sempre un elemento fundamental da cultura dos pobos.
No ano 1976 un grupo de xóvenes da comarca de Barcala decidimos crear unha Asociación Cultural e unha das primeiras actividades que puxemos en marcha foi unha exposición de cerámica popular galega. Cos nosos coches perorremos os principais obradoiros de alfareiros de Galicia: Buño, Gundivós, Niñodaguia, Puxeiros... recollendo mostras de cada unha delas para destacar as características que as diferenciaban e os distintos usos a que se adicaban pois nas casa dos galegos a maioría dos utinsilios como cuncas, pucheiros, tinas formaban parte dende sempre do menaxe cotiá. A noticia publicada en distintos xornais fixo que fose todo un éxito para os visitantes locais e foráneos. Moitos de nós aínda conservamos nas nosas casas algunha mostra desa fermosa exposición e a lembranza de tan enriquecedora experiencia.
Malia a diminución de obradoiros da artesanía tradicional a cerámica en Galicia segue a ter uso e conformando a menaxe das casas, en parte grazas a persoeiros tan importantes para a nosa cultura como o intelectual Isaac Díaz Pardo, alma mater de Sargadelos, cuxas pezas son recoñecidas en todo o mundo.
Por la mañana del 1º se junio de 1903, las casas del pueblo estaban en silencio, desiertos los balcones y las colgaduras que los adornaban se movían sacudidas por el viento. Cien atronadores estampidos ensordecieron el espacio y las campanas repicaron con prisa. Se había concluído la misa, que admirablemente cantaran voces de la orquesta de la Catedral de Santiago y de la capilla de San Mauro, profusamente engalanada, salía la procesión.
Aparecen en la Alameda de los Arcos los cabezudos, seguidos de una gaita del país y luego las imágenes del Niño Dios, San Antonio, San Julián ; tras el estandarte de la Asociación (cuya vara conducía D. Jesús Caamaño y de las cintas D. Jesús Mariño y D. Romualdo Negreira); el de las Hijas de María (que llevaban las jóvenes Luisa Teijeiro, Ascensión y Josefa Caamaño), más la imagen de la Inmaculada, con una corte de honor formada por las bellas damas de esta villa.
Cerrando la procesión, el Ayuntamiento, presidido por el Alcalde que daba la derecha al Capitán de la Guardia Civil y la izquierda al teniente de la Línea....y allí entre el sinnúmero de personas que tornaban tras la procesión por la Carrera de San Mauro, bajo los gallardetes que agitaba el aire, iba él, el repatriado que sobre el penco bajaba el día anterior la pendiente que serpentea por entre los rumorosos pinares; descubierta la cabeza, henchidos de llanto los ojos, que se negaban a creer que aquella fuese Negreira, la de vida tranquila, monótona y cubierto de aromáticas hojas de las flores que á la Inmaculada arrojaron de los balcones...Las flores con que la pequeña patria lo coronaba en prueba del agradecimiento con que premiaba el sacrificio que se imponía allende de los mares para enviar la cantidad con que contribuía a la realización de los meritorios fines de la SOCIEDAD SAN MAURO.
Las mismas flores que en un pequeño relicario guarda con veneración, como recuerdo de su llegada al hogar sagrado, y que tantas veces besó cuando en famélico potro subía la pedregosa cuesta en dirección a la ennegrecida casuca de sus anhelos, a la casa de sus mayores.
Las mismas flores que hoy contempla con fruición al hacer memoria de aquella iluminación, aquellos fuegos, de aquella música, de aquel baile, de aquella misa solemne, de aquella procesión... ..¡del goce inefable que le proporcionó la Asociación San Mauro de la que es ferviente apasionado!
…...
El progreso y la cultura no se detienen en su marcha, y los pueblos que no se ayudan de los elementos de vida que para adelantar en sí tienen, quedan atrás, cubiertos con el velo del olvido.
José Reino Caamaño
Boletín de la Sociedad San Mauro nº 1
Negreira ,15 de marzo de 1904
Ben colocadiños de dez en dez e baixo o sorriso do seu mestre, Manuel Romero, pousaron para a posteridade, eles que cada día enchían de ledicia ás rúas da Vila de Negreira para logo, como homiños, centrarse no traballo cotián. Eran alumnos das Escolas Graduadas do Coto, seis unidades ao cargo de tres mestres e tres mestras, daquela “los niños con los niños y las niñas con las niñas”. Hoxe son xa persoas maiores aos que lles agradará verse de pequenos e lembrar os momentos que pasaron cos seus compañeiros e algúns, probablemente, trataredes de identificar e comentar coas vosas familias as anécdotas vividas con aqueles amigos da escola.
Manuel Romero Mengotti gardaba este documento gráfico que me chegou a través de Isabel del Río Negreira. Adicou toda a súa vida ao ensino; foi Mestre Nacional, Pedagogo, Decano do Colexio de Doutores e Licenciados en Filosofía e Letras e tamén escritor, a quen tiven ao honra de saudar na última presentación do seu libro, El Defensor. Faloume de que exercera o Maxisterio en Negreira, atendendo ademáis dos alumnos da súa clase aos outros do mestre Manuel Abella, que estaba con baixa médica, por iso na foto figuran os de ámbalas dúas escolas.
Manuel é fillo de Gonzalo Romero que foi o defensor dos acusados da comarca de Compostela no Consello de Guerra a que foron sometidos en 1936 polas súas ideas e o seu compromiso coa Democracia, veciños de Negreira, Ordes, Curtis, Arzúa, Muros, Porto do Son...
As Escolas Graduadas do Coto foron unha novidade para o Ensino daquela época pois o alumnado que estaba en distintos locais agrupados segundo o seu lugar de procedencia foi organizado en cursos pola idade dos nenos e nenas. No que antes fora a Robleda do Cotón ubicáronse os tres bloques de edificios que durante anos, ata que foi construído o Colexio Público actual, preparou a centos de rapaces e rapazas para integrarse na vida adulta e chegar a ser o que hoxe son, unhas persoas extraordinarias. Eu que coñezo á maioría dos que figuran nesta fotografía podo dar fe diso.
Chamádelle trompo, peón, ou buxaina porque dun anaco da dura madeira de buxo un mañoso carpinteiro pode sacar este fermoso xoguete. Durante a infancia dos maiores ocupaba parte do día, facéndoo bailar coa axuda da charreta ou cos demaís nun círculo, tentando zoscar coas puntas afiadas ao do compañeiro, se non o conseguías alí quedaba o teu sometido ás afiadas intencións dos outros.
Era un xoguete estacional, como todos os daquela época. Xa se dicia: “Polo San Martiño hai que sacar os trompos aos camiños”, no mes de novembro, o mesmo que as cometas que aproveitaban o vento do outono para chegar ao máis alto, porque a vida das persoas, tamén dos nenos, estaba relacionada coa natureza. Algúns mestres e mestras seguen promovendo estes xogos dentro da súa tarefa docente.
Ao cabo non é máis que unha imitación da gran buxaina que é o noso planeta, por iso a remedan nos seus catro movementos, o de rotación, o de traslación arredor do Sol, a precesión pola variación do seu eixo e a nutación. Así mesmiño, como a esfera na que vivimos.
E todo ven a conto da fermosa exposición que acaba de inaugurarse no Forum Metropolitano da cidade de A Coruña sobre o universo onde se acollen as buxainas na Literatura, na Filatelia, na Numismática, nas películas e en todos os países e continentes, dende Europa ata Asia, pasando por África, América e Oceanía. Unha fermosura de modelos que durante moitos anos recolleu o profesor Luis Ramos Ramírez e que non deixa de sorprender a todo aquel que se achega a vela, rapaces e rapazas, homes e mulleres de todas as idades por descubrir que as buxainas forman parte do patrimonio cultural de moitos pobos do mundo.
O mesmo que unha semente pode dar lugar a un xoguete tan inxenioso, doutra semente xurdimos os seres humanos, saímos á vida, movémonos, entramos no círculo cos demáis convivindo e evolucionando para ao final pasar ao esquecemento, coma os nosos fermosos trompos escurecidos polas pantallas e novas afeccións propias de cada tempo, rexurdindo cando alguén con ansias de coñecer sácaos á vida dos outros, como este formidable traballo do profesor Ramos, que nos fai lembrar instantes inesquecibles dunha infancia que xa forma parte das lembranzas de cada quen.
Dicía Mario Benedetti nun fermoso poema que o esquecemento é un xeito de burlarse da historia, que para iso está a memoria que se abre de par en par na procura dalgún lugar que devolva o perdido.
Los temporales y contínuas lluvias, hicieron que este mes, que debiera (por ser el Carnaval) dar abundante materia para esta Crónica, la diese muy escasa. Puede formarse una idea de lo continuado de las lluvias y de las grandes crecidas de los ríos, por el hecho de que durante quince días consecutivos, las barcas llamadas de Negreira, que sirven para comunicarnos con Ons, Viceso, Luaña y Cornanda, no han circulado. ¡Que gran necesidad se siente de una carretera que hiciese un puente en esta parte del Tambre!
Apesar del mal tiempo las romerías de San Blas en Puentemaceira y en Ceilán, estuvieron muy concurridas y animadísimas. En Puentemaceira fueron los funcionistas Don José Abella, D.Manuel Calviño, Miguel Guzmán y Pastor Formoso, la función fue lucida y por la tarde la música de Agrón tocó en el frente de la Capilla, bailándose a más y mejor y por la noche pensábase celebrar un baile en el salón de D. José Ponte, pero la Guardia civil temiendo pudiese haber alguna alteración del orden, impidió su celebración, no sin que protestasen los mozos y mozas que estaban contentos y querían divertirse.
En Ceilán se hizo la función por suscripción y la música de Portor fue la que amenizó la fiesta. Imposible sería hacer una indicación de la gente que asistió, pues fue muchísima, dando al baile de la tarde una animación grandísima. Hubo numerosas comidas de campo y apesar del mal piso y muchas mojaduras de pie, no hubo que lamentar suceso alguno desagradable.
Animadísimos prometían estar los Carnavales, pues los jóvenes de Negreira, estaban ensayándose para sacar una mascarada y en los demás puntos también se pensaba hacer algo, pero el mal tiempo aguó todo. La comparsa de Negreira con su correspondiente y tradicional vello y con la música de Liñayo salió sin embargo y el Domingo de Carnaval recorrió el pueblo, cantando coros muy bonitos y animando a la gente que triste y desanimada por el mal tiempo pensaban solo en comer filloas.
El lunes de Carnaval hizo esta comparsa una visita a Ortoño, Ángeles y Brión en donde, según noticias, fueron muy obsequiados, lo que dio lugar que a la vuelta hiciesen diversos juegos de equilibrio. El martes de Carnaval pensaban volver a salir para visitar La Baña y Ceilán y volver luego a la tarde a Negreira y terminar con un baile en la Plaza de Ferreiro, pero en ese día la lluvia fue tanta que hizo imposible la salida.
La mala influencia del tiempo se hizo sentir sobre todo en las fuliadas que como en años anteriores se celebraron en las diversas aldeas o lugares. Estuvieron desanimadísimas, pues solo los mozos del lugar pudieron asistir a ellas y estos por aquello de que sol de puerta no calienta, no le daban carácter alegre y divertido que suelen tener. No faltaron tiznaduras y consiguientes antroidos, pero la verdadera animación faltó.
El último domingo y en el restaurante de la Bicha en Zas celebraron un banquete varios jóvenes de este pueblo y a el asistieron también bonitas y alegres damas, lo que hizo que la animación -según me dijeron-fuese grandísima.
Como acontecimientos de bulto durante el mes pocos hubo. Anúnciase la salida para la Habana de varios socios y entre ellos los de nuestro amigo D,Manuel Patiño y el regreso de muchos, cuyos nombre daré a medida que vengan llegando.
Debido al mal tiempo progresaron poco este mes las obras del pequeño trozo de carretera que falta por construir. En la Crónica de Marzo anunciaré probablemente a mis lectores la terminación de esta obra que nos une con Santiago.
Hasta Abril se despide
El Curioso
(J.M.L.T.)
Cando baixei do coche quedei abraiado vendo unha flor tan fermosa xurdindo do formigón, dun amarelo intenso que contrastaba co cemento pulido do chan. Cómo era posible que nun medio tan inhóspito poidera brotar tanta beleza, medrar e darlle un aire natural a aquela parte do aparcadoiro. Pecisábase moita enerxía e pulo para sair adiante dende un diminuto resquicio sen vida. Cantas sementes deberon podrecer cando as ía depositando o vento naquel pavimento, pero ti, flor fermosa eres hoxe un espello no que mirarse.
Por iso lembro cando nos contabas esas partes da túa infancia que non poderás esquencer mentres vivas. O tremendo esforzo dunha nena que día tras día carrexaba area do río empurrando a carretilla pola corredoira costenta para facer a masa que túa nai empregaba para cubrir as pedras loiras daquel casucho que, pouco a pouco, foi trasformando na vosa vivenda. A insistencia para aprenderes a ler coas páxinas do xornal que o teu veciño, o carteiro, guindaba de cando en vez na eira e que ti recollías. Coa axuda do teu tío ías deletrando o que decían.
Como os demáis sabías que terías que desprazarte a outro medio máis favorecedor que che permitira medrar como persoa. Por iso foches o xulgado do teu municipio na compaña de catro veciños dispostos a testificar que eras ti a rapaza que figuraba na partida de bautismo que conseguiches do cura da parroquia para que che inscribira no Rexistro Civil, aquel xuiz que non che entendía pero ti si a el cando co seu acento andaluz che dixo: Es que yo no tengo culpa que usted sea hija de una cabra.
Logo, cando os invitaches a xantar no bar da Carreira tamén pagaches o del, que estaba noutra dependencia, porque daquela sabíades que era así, cando querías algo dalgunha oficina nada podías conseguir se antes non soltabas o carto.
Foron anos de intenso traballo e aforro no estranxeiro para poder voltar sendo xa a persoa adulta que hoxe es, amable e culta, con ese coñecemento que da a experiencia e que non se pode conquerir se non é co paso do tempo. Ti es esa flor xurdida da emigración e túa nai unha muller valente que te trouxo a este mundo.
Hoxe moitos seguen marchando, agora ben preparados e con currículos académicos envexables, outros veñen fuxindo da fame, dun medio social hostil, na procura dunha vida digna ou da persecución política. As migracións son o resultado das desigualdades e do abandono no que fican as poboacións de moitos países, fenómeno social que medra pola necesidade humana de mellorar a vida persoal e familiar, polos conflitos que non deixan de ameazar a supervivencia de grandes cantidades de persoas en todo o mundo.Tamén os descendentes dos nosos emigrantes que voltan á terra dos seus ancestros despois dunha longa vida nos lugares que os acolleron: Cuba,Venezuela, Brasil ou Arxentina.
Según o Instituto Nacional de Estadística no pasado ano eran 41, 151, 119 e 53 respectivamente os que naceron en cada un destes países e acabaron voltando ao Concello de Negreira..
Hai uns días informaba a Emisora Municipal que un grupo de mulleres inmigrantes acababan de crear unha asociación de axuda aos que chegaban ao concello, o mesmo que fixeron os nosos en distintas nacións de América hai máis de cen anos e que tanto contribuìron a mellorar as súas vidas.
É o que se chama Solidariedade.
Eu pasei por Camariñas,
por Camariñas pasei cantando...!Sentados na proa do restaurante gorentando as lambiscadas con que a ría nos agasalla pensaba que si de min dependera mudaríalle o nome a esta costa que quedou marcada polos naufraxios que no pasado tiveron lugar, coma o do navío da armada británica Serpent en 1890. O seu símbolo, o Faro que dende os 100,5 metros sobre o bravo mar, axudou a salvar milleiros de vidas, foi o primeiro en utilizar enerxía eléctrica seis anos despois desa traxedia.
O Faro Vilán, o maior de España e un dos máis altos de Europa, foi o meu primeiro amigo camariñán. Polas noites entraban as súas lampadas de xeito silandeiro polos cristais da galería da miña habitación en Muxía, no outro lado da ría, reflectíase nos espellos do armario aos pés da cama e acariñábame a faciana todas as noites, sempre do mesmo xeito: Un dous e logo contar ata quince, un dous e outra vez ata quince, todo de seguido ata que espertaba pola mañán e xa se fora.
Polo inverno cando volvía para durmir, cos meus compañeiros mestres Antonio e Amando, logo de tomar uns grolos na Taberna de Maruja, que se fora a luz era algo habitual naqueles tempos, por iso tíñamos que agardar arrimados ás paredes e ao pasar os lóstregos do faro cada quince segundos ir avanzando pouco a pouco ata chegar a Casa Isolina, onde vivíamos. E foi Zora, unha veciña, quen un día nos dixo aquel cantar : O faro de Camariñas alumea ás muxianas e as muxianas din “Vivan as caramiñanas”!...
Logo foi un novo amigo de Xaviña, no Colexio Público de Santa Comba, bo mestre como a súa dona, ledo e solidario,que tantas veces axudou a chegar a fin de mes a algunhas familias sempre co mesmo dicir : Carril non toca fondo!
E os amigos seguiron chegando, Alonso, fareiro ao igual que a súa dona, compañeiro na Deputación Provincial que un día levoume á súa casa, que era o Vilán, e subiume ao alto da torre onde quedei impresionado pola vista do mar bravío que mallaba unha e outra vez nos acantilados con virulencia. Os compañeiros alcaldes Bautista e Pichurri cos que compartimos tantas vivencias, toda ela xente excepcional coma tantos outros.
Cando partimos non poiden evitar lembrar aquela frase que o escritor e premio Nóbel de Literatura José Saramago lle adicou á illa na que pasou os derradeiros anos da súa vida : Lanzarote non é a miña terra, pero é terra miña.
Por iso dicía ao comenzo que se de min dependera á Costa da Morte mudaríalle o nome por Costa da Vida
A chegada do galeón Andalucía ao porto de A Coruña é todo un acontecemento. Poucas veces se ten ocasión de camiñar de vagar e de xeito tan didáctico por un barco empregado polos españois durante os séculos XVI ao XVIII, nas expedicións interoceánicas entre España, América e Asia formando parte da chamada flota das Indias e que tamén foi protagonista da primeira volta ao Mundo (1519-1522).
O galeón era un mercante armado de entre 40 ou 60 metros de eslora deseñado para cruzar os grandes océanos coa máxima eficiencia.
Estes barcos estableceron as relacións comerciais e culturais entre Europa, América e Asia durante trescentos anos. Dende Sevilla cruzaban anualmente o Atlántico para voltar logo dende o porto da Habana, aproveitando a Corrente do Golfo, coas súas bodegas cargadas de mercancías. No Pacífico o galeón de Manila transportaba tamén fabulosos e exóticos produtos asiáticos.
Unha tripulación composta por mozos e mozas andaluces que percorren o mundo nesta embarcación axudan a entender como era a vida dos mariñeiros que convivían dentro destas estruturas de madeira, o traballo cotiá para manipular as enormes velas dos tres paus coas imnumerabeis cordas, as técnicas de navegación para poder situarse no océano; dende o reloxo de area que manexaba o grumete para calcular a lonxitude xeográfica comparando a hora solar coa do porto de saída ata o uso da corda con “nudos” que amarrada a unha táboa ían soltando pola popa para xunto co reloxo calcular a velocidade de navegación do barco.
PAN E VIÑO : “Táboa posta, vianda presta”
Os principais alimentos a bordo eran o pan e o biscoito, tamén arroz, peixe e carne salgada, queixo e froitos secos. Cociñabase nun fogón con leña na cuberta principal, con moito tino para que non se producira un incendio.
Pero os mariñeiros convivían con moita dificultade, carentes de todo tipo de medidas hixiénicas, con piollos, pulgas e ratas. Con falta de auga e padecendo múltiples enfermidades, algunhas mortais como o escorbuto.
Os cinco canóns por cada banda disparaban bolas de ferro fundido de oito libras (3,91 Kg) con un alcánce máximo de 150 metros. Estes barcos mercantes navegaban en convois escoltados por barcos da armada, pero aínda así levaban canóns para a sua propia defensa.
O Galeón Andalucía, réplica dun do século XVII, foi construído en 2009-2010 pola Fundación Nao Victoria nos estaleiros de Punta Umbría (Huelva). Entre o 2010 e o 2013 navegou máis de 35.000 millas náuticas polos grandes océanos e mares do mundo facendo escala en portos dos catro continentes. Surcou o Pacífico e o Índico, cruzou o Atlántico e navegou polo Mediterráneo, Mar Roxo, Mar da China, Mar Exeo e o Caribe. Visitou cerca de cincuenta portos abrindo as súas cubertas ao público.
O domingo desplegará de novo as velas para cruzar o Cantábrico rumbo aos máis importantes portos franceses e ofrecer a súa testemuña histórica a todos aqueles que queiran disfrutar deste privilexio.
Los profesores de la comarca de Negreira, en aquel tiempo, disgregados en las escuelas unitarias, conscientes de que la práctica deportiva era una inagotable fuente de enseñanzas de cara a la formación integral de los escolares, pusieron en marcha en el curso escolar 1971-72 los I Juegos Escolares .
Hoy, unos años más tarde, se complacen en constatar que esta iniciativa está presente en esta y otras comarcas, como lo prueba la expansión de este tipo de Juegos por toda la geografía gallega y en el haber contribuido a la difusión de este fenómeno social, el deporte, que cautiva a jóvenes y adultos y que debe impulsarse de manera especial desde las instituciones educativas, motivando a los alumnos a su práctica, ya que a través de el encontrarán, entre otras cosas, salud, camaradería y disfrute sano del tiempo libre.
Con la seguridad de que esta labor se verá incrementada, pasamos el relevo al Colegio Público de Zas, organizador de los próximos Juegos Escolares Intercomarcales.
Negreira, Junio de 1984
(Foto:Isabel Ramos)
(Medalla de Jesús Mariño Couso-NEGREIRA)
